Centar CZKD i Učitelj neznalica i njegovi komiteti vas pozivaju na okrugli sto Svedočanstvo – istina i/li politika?, u koji ćemo integrisati delove komada Đorđa Lebovića “Nebeski odred” i “Viktorija”. Okrugli sto se održava 27. januara 2015. godine u 19.00 časova u Centru za kulturnu dekontaminaciju – Centru CZKD, kao drugi umetnički događaj u okviru projekta “Protiv zaborava – četiri logora u Drugom svetskom ratu u Beogradu”. Svedočanstvo – istina i/li politika?

Posmatranje pojma svedočanstva sa radovima Đorđa Lebovića “Nebeski odred” i “Viktorija”

“Živeli smo u blizini krematorijuma, osećali smrad njegovog dima i posmatrali noću plamene jezičke koji su izlazili iz visokog dimnjaka, pa ipak nismo ništa znali o događajima koji su se odigravali unutar visokih zgrada od crvenih opeka. Odande se nikad niko nije vraćao.

Jednog novembarskog jutra pošlo je sedamnaest ljudi iz Bauleitungkommando u Birkenau sa zadatkom da sruši krematorijume i da uništi sve tragove zločina. Ja sam bio jedan od te sedamnaestorice. Povratku se nismo nadali. Te iste večeri vratilo se u logor sedamnaest prestravljenih i od straha ošamućenih ljudi. Prolazili smo kroz nemi i gusti špalir logoraša. Otišli smo u svoje barake praćeni gomilama radoznalaca. Našim pričama onda još nisu svi verovali.” (iz “Nebeski odred” – Đorđe Lebović, Aleksandar Obrenović).

Masovna ubistva u vreme Drugog svetskog rata i Holokaust, kao i sam fenomen nacističkih logora se za većinu ljudi čine nezamislivim i neverovatnim, i sve više i više nemogućim kako prolazi vreme.

Tako je bilo i za ljude koji su ubijeni, i za one koji su preživeli i za ostatak sveta. Svedočenje preživelih je potrebno posle rata kao i sada, kao dokaz šta se desilo, i kako se to što se desilo iz različitih pozicija žrtava doživljavalo.

Svedoci sami analiziraju i preispituju svoju sopstvenu poziciju, autentičnost i legitimnost. To samo-ispitivanje, i naše sa njima, ni jednog momenta ne bi smelo da relativizuje niti da izjednačava poziciju žrtve i poziciju počinioca, što je u svetu do sada više puta rađeno, kako navodi Đorđe Lebović u komadu “Viktorija”. Cilj našeg istraživanja je da ukaže na složenost i težinu odgovornosti pozicije svedoka.

Primo Levi je više puta insistirao da je fenomen logora politički fenomen, tako da je i svedočanstvo o logoru politički čin. Politika je stvaranje odnosa između pojedinaca u društva, kao i među grupama. Prema tome, šta je pozicija primaoca svedočanstva u ljudskim odnosima kada preživeli svedoče deci, porodici, prijateljima, i koju politiku stvaraju institucije koje se bave sakupljanjem svedočanstava – državne komisije, lokalni i međunarodni sudovi, institucije za reperaciju i restituciju, arhivi, muzeji, filmovi, javnost, itd.

Iz čitanja Đorđa Lebovića, Prima Levija i drugih svedoka koji se bave svedočanstvom kao temom, generisali smo nekoliko pitanja. Na ova pitanja ni oni nemaju jedan ili jednostavan odgovor, ali diskusija o tome bi mogla da osvetli mehanizme politike sećanja u društvu danas.
 
1.  Da li je svedočenje moguća misija?

Primo Levi i drugi svedoci navode da je suština logora smrt, i u tom smislu pravi svedoci su ubijeni, i kako Levi kaže preživeli su samo posrednici svedočenja.

U tom smislu, i u strukturalnom smislu da uvek postoji pomeranje sa označenog na označitelja u bilo kom govoru, tj. između doživljaja, sećanja na njega i reprezentacije, svedočanstvo po sebi ostaje nedorecivo. Za slušaoce, i kada su svesni tog nedostatka, svedočanstvo je celina na osnovu koje formiraju svoj odnos sa događajem. Kako to razmicanje funkcioniše u odnosu svedok-slušalac?
 
2. Ko govori kad svedoči?

Već unutar svedočenja postoji nekoliko razmaka između doživljaja, sećanja na doživljaj, govora o tome, gde svedok delemično ponovo doživljava vreme o kom svedoči, i onoga što je govoreno, tj. svedočanstva. Svedoci su vrlo često svesni tih razmaka i ne mešaju svedočanstvo i doživljaj sam po sebi. Zato su vrlo važni cilj i forma svedočenja – ispred državne komisje, sudsko, arhivsko, za umetnički rad itd. Šta svaka forma podrazumeva, koju vrstu zahteva stavlja ispred svedoka i prema tome koju vrstu političkog subjekta proizvodi?
 
3. Sramota

– Primo Levi, Lebović i drugi pričaju o sramoti preživelih zato što su preživeli, jer to sa sobom nosi pretpostavku da su, da bi preživeli, morali kolaborirati sa nacistima u logoru, čak i ako se kolaboracija sastoji samo u tome da nisu podelili svoju porciju hleba sa nekim kome je to bilo više potrebno. “Dobri ljudi”, kako ih zove Primo Levi, tj. oni koji su pokazali otpor, ili su pomagali drugima, bili bi odmah ubijeni, ili su brzo umirali od gladi i iscrpljenosti.
 
Taj fenomen “sramote” se često pominje kao osobina svedočenja, a ne i kao jedan od glavnih mehanizama fašizma da uplete žrtve u svoju zločinačku delatnost i da ih sa tom krivicom pretvori u doživotne saučesnike. Kao što je gore navedeno, logor je političko delovanje u kom je fašistički politički mehanizam ucenjivanja vezan za goli zivot. Istorijski, nacizam je okončan sa pobedom savezničkih snaga nad Hitlerom 9. maja 1945. godine, ali da li je to stvarno tako?
 
4.    Činjenička ili ideološka istina?

Primo Levi navodi da je iz pozicije “neprivilegovanog” logoraša vrlo malo mogao da razume o funkcionisanju logora, i da među preživelima, tj. svedocima proporcionalno ima više “privilegovanih logoraša”. Informacija koju ti svedoci imaju da ponude je neophodna, ali treba uzeti u obzir njihovu poziciju u logoru.

Dori Laub u knjizi “Svedočanstvo” navodi priču svedokinje koja je u svom svedočanstvu za Arhiv svedočanstava na Yale univezitetu u SAD (The Fortunoff Video Archive for Holocaust Testimonies), govorila kako su svi dimnjaci krematorijuma u Aušvicu srušeni tokom ustanka. Činjenica je da je eksplodirao samo jedan dimnjak, ali za ideološku potrebu svedokinje, da bi uveličala rezultat ustanka, njena istina je da svi su eksplodirali.

U “Viktoriji”, Đorđe Lebović suočava dva svedoka "Kluba za vojničku razonodu" ("Kuće lutaka"), na suđenju jednom od oficira – Estera, koja je tamo bila kao zarobjenica u logoru, jedna od prostitutki, i Iris, koja je kao dete tamo rasla kao maskota. Estera svedoči da je bila pobuna, Iris da je bio masakr. Komad je tako postavljen da je Irisino svedočenje činjenična istina, a Esterino svedočenje omogućava dostojanstvo ubijenih i prezivelih po cenu da oficir koji je izvršio masakr izađe na slobodu. Lebović se opredeljuje za drugo rešenje.

Pitanje pobune kao mesta dostojanstva preživelih, tj. svedoka, kao i drugi mehanizmi koji podržavaju to dostojanstvo koje grade u odnosu na ideološko okruženje u kom živi svedok u vreme svedočenja, ugrađuje se u samo svedočenje mnogo puta na račun aktuelnih činjenica – šta je istina?
 
5. Koja vrsta razmene (exchange) postoji između svedoka i slušaoca?

Na početku Nebeskog odreda, A-12750 sreće 33142 čije svedočanstvo nam prenosi u komadu. U opisu tog susreta on opisuje način razmene – slušanje za hranu: “Tu, u krugu krematorijuma II sreo sam 33142. Njegovo ime nikom nije bilo važno. Prvog dana dao mi je hleba i slanine. Kasnije sam svaki dan odlazio k njemu, bio sam gladan a on je uvek imao nešto za jelo.”

U posleratnim vremenima postojale su različite potrebe slušalaca u različitim situacijama, ali odnos svedok-slušalac je osnova politike sećanja. Da li bismo mogli da identifikujemo i opišemo koje su to različite potrebe koje postoje kod nas i kod drugih u našem okruženju?
 
6. Koliko svedočanstava treba za Holokaust?

Jedna od odluka glasi: Ako bi smo mogli da sakupimo sva svedočanstva ubijenih i preživelih, da li bismo dobili pojam Holokausta ili Konačnog rešenja? Samo ako posmatramo logor kao politički čin, koji ima za cilj da izvrši političke ciljeve jednog režima i njegovih pomagača, otkrivamo horor logora u celini.

Da li arhiv svedočanstava, koliko god potresna ona bila, može da ukaže na političke ciljeve i politički način proizvodnje logora?

Učesnici: Branko Romčević, Olga Manojlović Pinter, Svenka Savić, Đokica Jovanović, Aleksandar Lebl, Milovan Pisarri, Predrag Ejdus, Gordana Lebović i glumci Vladimir Aleksić i Pavle Pekić
Rediteljka: Gordana Lebović
Vizuelni identitet: Isidora Spasić
Moderatori: Branimir Stojanović i Noa Treister

Projekat su finansirali: European Union, Ministarstvo kulture i informisanja Republike Srbije i Robert Bosch Stiftung