Hilandarski medicinski kodeks i srpska srednjovekovna medicina

Otvaranje nove izložbe Prirodnjačkog muzeja „Hilandarski medicinski kodeks i srpska srednjovekovna medicina“ je u četvrtak, 26. januara 2023. u 13 časova u Galeriji Prirodnjačkog muzeja, na Malom Kalemegdanu 5. Izložba ima za cilj da predstavi javnosti medicinska znanja i praksu lečenja ljudi prirodnim lekovitim sredstvima, koja su bila dostupna u srednjem veku u Srbiji. Osnovna medicinska i farmakološka znanja srednjeg veka bila su u početku vezana za manastire i bazirala su se na korišćenju brojnih lekovitih sredstava biljnog, životinjskog i mineralnog porekla. Zapisi o medicinskoj i farmakološkoj praksi vekovima su čuvani u brojnim manastirskim arhivama, ali u novije vreme, ove arhive se otvaraju i podaci se objavljuju u naučnim radovima.

Istraživanje Hilandarskog medicinskog kodeksa je od izuzetnog značaja za kulturu i istoriju srpske medicine, farmacije i botanike, jer rasvetljuje brojne činjenice o tom periodu istorije.

Na svečanom otvaranju publici će se obratiti: g-din Slavko Spasić, direktor Prirodnjačkog muzeja, autorke izložbe i dr Katarina Šavikin, pomoćnik direktora za nauku Instituta za proučavanje lekovitog bilja „Dr Josif Pančić“.

Autori izložbe su: Aleksandra Savić, muzejski savetnik Prirodnjačkog muzeja i dr Snežana Jarić, naučni savetnik, Institut za biološka istraživanja „Siniša Stanković“ (IBISS) autor ilustracija Bora Milićević, likovni tehničar, Prirodnjački muzej

Jedan od najpoznatijih i najzanačjnijih dokumenata srpske srednjovekovne medicine predstavlja rukopis „Xilandarski medicinski kodeks“ (15 – 16. vek), kao najkompletniji prevod velike zbirke rukopisa srednjovekovne medicinske prakse Salerno-Monpelje škole. Rukopis je jedinstveni zbornik sačuvanih medicinskih i farmakoloških spisa, koji se mogu smatrati prvom srpskom i prvom slovenskom farmakopejom. Slični spisi napisani narodnim jezikom nisu postojali kod drugih slovenskih naroda, niti kod većine evropskih naroda u tom periodu.

Rukopis je 1952. godine otkrio akademik Đorđe Sp. Radojičić u riznici srpskog manastira Hilandar na Svetoj Gori. Nazvao ga je po prvoj stranici spisa “Izlaganje o dijagnozi bolesti na osnovu pipanja pulsa“ (Besѣda ot poznanїa bolѣsti po pipanїю žilъъ), a u hilandarskoj arhivskoj građi zaveden je pod brojem 517. Njegovo otkriće predstavlja jedno od najznačajnijih koraka u istraživanju istorije medicine srednjeg veka u Srbiji, ali i u Evropi. Godine 1980., objavljeno je fototipsko izdanje Hilandarskog medicinskog kodeksa, a deceniju kasnije, akademik Relja V. Katić je objavio i prevod teksta sa staroslovenskog na savremeni srpski jezik, sa uvodnom studijom o istoriji srpske srednjovekovne medicine. Rukopis obuhvata nekoliko vrsta medicinskih spisa: Spisi iz interne medicine, Spisi o infektivnim bolestima, Toksikološki spisi, Spis iz pedijatrije, Terapijska uputstva, Spis iz hirurgije i Farmakološki spisi.

Spisi iz interne medicine i Farmakološki spisi su najobimniji deo Kodeksa. Poseban značaj Farmakoloških spisa se ogledao u sadržaju informacija o prostim i složenim lekovima (ulja, masti, pilule, melemi i sirupi) biljnog, životinjskog i mineralnog porekla, načinu njihove pripreme, primene i doze za tretman bolesti. Sadržaj Farmakoloških spisa ukazuje i na poznavanje karakteristika biljnih vrsta, njihovog porekla, stepena lekovitosti, načina i vremena sakupljanja.

Kodeks predstavlja riznicu narodnih medicinskih termina i prvo pisano delo koje istovremeno sadrži narodnu i naučnu botaničku terminologiju, zbog čega se može smatrati pretečom srpske botanike.

Originalni primerak Hilandarskog medicinskog kodeksa i danas se nalazi u arhivi manastira Hilandar, dok se njegovo fototipsko izdanje čuva u Narodnoj biblioteci Srbije u Beogradu.

Izložba se sastoji iz tri celine. Prvi deo izložbe predstavlja medicinu starog i srednjeg veka u svetu i medicinska dostignuća brojnih civilizacija tokom istorije. U drugom delu predstavljena je medicina srednjeg veka u srpskim zemljama. Takođe, predstavljene su prve srpske bolnice (Hilandar i Studenica), prvi lekari u Srbiji, kao i manastirska, dvorska i gradska medicina.

Treću celinu predstavlja rukopis „Hilandarski medicinski kodeks“, čije je fototipsko izdanje izloženo u štampanom i digitalnom obliku. Kao zasebna celina predstavljen je Farmakološki spis sa brojnim lekovitim biljkama, među kojima su mnoge i danas aktuelne (kamilica, majčina dušica, nana, aloja, pelin, kopriva, ricinus i druge). Biljke su predstavljene u prirodnom obliku (kao bašta), kao herbarizovani primerci i u formi botaničkih ilustracija. Deo izložbe je posvećen i lekovima životinjskog i mineralog porekla iz zbirki Prirodnjačkog muzeja i Xemijskog fakulteta u Beogradu.

Kuriozitet izložbe su izuzetno retki, sačuvani srednjovekovni eksponati iz oblasti hirurgije sa područja Srbije (hirurški nož, svrdlo za vađenje metaka, pincete, naočare lekara, skalpeli itd.), iz Muzeja Ras u Novom Pazaru i riznice manastira Banja iz Pribojske Banje. Predstavljena je i trepanovana lobanja (medicinski zahvat bušenja kosti lobanje radi oslobađanja od glavobolja) iz Narodnog muzeja Kikinda.

Izložba je upotpunjena komponovanom muzikom i ekskluzivnim fotografijama manastira Hilandar i prirode Svete Gore, autora Aleksandra Vl. Markovića.

Izložba se organizuje uz blagoslov Mileševske eparhije Srpske pravoslavne crkve i manastira Hilandar, uz odobrenje snimanja zvuka i fotografija prirode Svete Gore i manastirskog zdanja.

Izložba se organizuje u saradnji sa Institutom za biološka istraživanja „Siniša Stanković“, Muzejom Ras iz Novog Pazara, Manastirom Banja (kod Priboja) Pravoslavne eparhije Mileševo, Narodnom bibliotekom Srbije, Bibliotekom Matice srpske, Hemijskim fakultetom u Beogradu i Narodnim muzejom Kikinda.

Prijatelj izložbe je Institut za proučavanje lekovitog bilja „Dr Josif Pančić“. Izložba se organizuje uz podršku Ministarstva kulture Republike Srbije.

Izložbu prati istoimena monografska publikacija, na 132 strane, rađena u koloru.

Publika će moći da poseti izložbu do juna 2023.

Foto: Riznica manastira-Hilandar